Đặc Trưng Trình Diễn Của Biểu Tượng Thằng Hề (Chương V, Khái Luận Về Thằng Hề Trong Văn Hóa Thế Giới)


Về hình thức trình diễn của hề, có thể kể đến một vài hình thức phổ biến sau:

Giễu nhại: Chính là sự bắt chước và châm biếm một đối tượng nào đó. Giễu nhại có nhiều phương diện: Nhại hình thức (Charlie Chaplin nhại chân dung của Hitler, trở thành hình ảnh phản chiếu qua tấm gương cười của tên độc tài gây nỗi sợ hãi cho toàn thế giới), nhại ngôn ngữ (Mẹ Đốp nhại lại những lời của xã trưởng, “bốc mồm” xã trưởng cho vào vạt áo), nhại thể loại văn học (Forrest Gump từng tham gia diễn vở Vua Lear ở trường đại học, và vở kịch bị phá vỡ một cách khôi hài)… Sự giễu nhại có thể nhằm mục đích tạo tiếng cười vui vẻ, duy trì không khí hài hước, cũng có khi là một sự châm biếm, đả kích đối tượng trào phúng.

Các hành vi đánh đập, bạo lực: Đối với carnaval châu Âu Trung cổ và Phục hưng, các màn đánh đập, bạo lực là biểu hiện của mối quan hệ suồng sã nơi quảng trường hội hè, với mục đích thu hẹp khoảng cách giữa người với người để mọi người đạt đến trạng thái tự do, bình đẳng, dân chủ của hội giả trang. Các hành vi đánh đập còn có ý nghĩa hạ bệ, ví dụ như nghi thức đánh đập và lột trần vua giả (với ý nghĩa hạ bệ uy tín của cái nghiêm và cái thiêng), để giải phóng sự tự do và bình đẳng của nhân dân. Cái vai hề Mỹ rất phổ biến với các màn trình diễn đánh đập, có thể các anh hề trong rạp xiếc đánh nhau, ném những chiếc bánh ngọt vào mặt nhau, hay các màn đánh, tát, đấm trong phim Charlie Chaplin.



 
Ngôn ngữ suồng sã, thô tục, những lời chế nhạo, mỉa mai: Ngôn ngữ chính là trò chơi của tên hề, các biện pháp chơi chữ nói lái, mỉa mai, các lời lẽ chửi bới, xúc phạm, những lời tục tĩu… đều được hề sử dụng như một thủ pháp gây cười và hạ bệ đối tượng. Tên hề của vua Lear đã mỉa mai vua khi đánh mất ngai vàng: “Ngài tốt nhất nên đội chiếc mũ của tôi” (Mũ coxcomb với tai lừa đặc trưng của hề). Hay như Forrest Gump, anh hề ngây thơ kể lại câu chuyện của mình trong tiểu thuyết cùng tên của Winston Groom cũng sử dụng rất nhiều từ văng tục: “cứt đái”, “như cứt”… Ngôn ngữ của Forrest Gump phản chiếu không gian ngôn ngữ của xã hội, với đủ loại người suồng sã, thô kệch, giả trá. Qua ngôn ngữ suồng sã ấy, bản chất giấc mộng bá chủ của xã hội Mỹ nhưng năm 1970 (với giấc mộng vĩ cuồng vươn ra thế giới và vũ trụ) bị mang ra giễu cợt, cười nhạo. Forrest Gump, cả trong tiểu thuyết lẫn trong phim ảnh, được xem là “một ẩn dụ về nỗi hoài niệm đầy mời gọi mà trong đó, anh ta như một phiến đá trống để thế hệ Baby Boomer (thế hệ sinh ra sau Thế chiến Hai) phóng chiếu kí ức của họ lên đó”[1].



Thông qua yếu tố tiếng cười, hề thực hiện các chức năng của mình. Hề có ba chức năng cơ bản sau: chức năng thẩm mỹ - giải trí, chức năng nhận thức – can gián, chức năng tố cáo, đấu tranh xã hội. Mục đích trước tiên của hề bao giờ cũng là mang lại tiếng cười sảng khoái cho người xem. Nhưng tiếng cười của hề bao giờ cũng có một ý nghĩa xã hội nhất định. Hề carnaval với ngoại hình nghịch dị và ngôn ngữ suồng sã quảng trường, mang đến tiếng cười với mục đích mở rộng giác độ thế giới quan và giải phóng con người, thông qua việc phá vỡ các quy tắc giao tiếp và quan hệ thứ bậc thông thường. Socrates (với tư cách nhân vật) trong trước tác của Plato và Aristophanes cũng hiện lên là một anh hề mang đến tiếng cười triết học với một loạt các nghịch lý (câu danh ngôn quen thuộc: “tôi biết rằng tôi không biết gì cả”). Sự minh triết hòa trộn với sự ngốc nghếch, thừa nhận những nghịch lý như một điều tất yếu, tiếng cười Socrates đưa đến bầu không khí dân chủ nơi không ai độc tôn chân lý và tất cả cùng tìm kiếm con đường tiệm cận chân lý thông qua hình thức đối thoại. Cái hài của hề đôi khi gắn liền với cái bi. Tiếng cười carnaval là cái hài trong cái bi, người ta cười khi nhận ra sự bi đát của đời sống, cười hả hê trong cái không gian thứ hai đầy hữu hạn được tạo lập để tạm thời giải thoát con người khỏi cuộc sống ngột ngạt, tù túng. Như vậy, thông qua tiếng cười, hề giúp chúng ta nhận thức thế giới. Forrest Gump trong chuyến hành trình đầy ngẫu nhiên của mình đã vẽ ra bối cảnh thời đại rộng lớn về mặt không gian (Mỹ, Việt Nam, Trung Quốc, vùng rừng núi Nam Mỹ, ngoài vũ trụ) và thời gian (kéo dài suốt cuộc đời Forrest Gump từ lúc nhỏ đến tuổi trung niên), nó thâu tóm toàn bộ sự kiện quan trọng ảnh hưởng đến xã hội Mỹ trước, trong, và sau Thế chiến Hai. Qua đôi mắt khờ khạo của một tên ngốc, tất cả những sự kiện, những biến động gây xáo trộn lớn trong lịch sử dường như đều vô nghĩa. Lao vào cuộc chiến ở Việt Nam không hiểu tại sao, ngẫu nhiên được huy chương, không hiểu tại sao mình bị bắt, và bằng cách nào trở thành anh hùng thám hiểm vũ trụ… Với cuộc đời đầy ắp sự kiện nhưng trống rỗng về ý nghĩa, Forrest Gump cho ta thấy cả một thời đại bị cuốn vào những giá trị vật chất và đánh mất đi những giá trị sống đích thực, nơi hạnh phúc cá nhân bị chôn vùi trong giấc mơ Mỹ. Cuối cùng, từ sự nhận thức hiện thực, hề đóng góp quan trọng vào quá trình đấu tranh xã hội, đòi lại công bằng cho nhân dân. Hề chèo của Việt Nam, từ thời Lê Mạt đã là vũ khí đấu tranh xã hội mạnh mẽ, cùng với nghệ thuật trào phúng dân gian đã đả kích gay gắt bộ máy thống trị suy thoái, gây đói khổ cho nhân dân. Hề carnaval tạo điều kiện để hạ bệ những tư tưởng chính thống, hạ bệ quyền lực của giai cấp thống trị và cái thiêng của nhà thờ, tạo điều kiện cho nhân dân và người nghệ sĩ mở rộng giác độ thế giới quan, hoàn toàn tự do tư tưởng, không ngần ngại chạm đến những chủ đề bị cấm đoán. Có khi, hề đứng trên lập trường nhân loại để chống lại thế lực độc tài, phi nhân. Có thể kể đến trường hợp tiêu biểu, Charlie Chaplin trong tác phẩm nổi tiếng The Great Dictator đã giễu nhại Hitler và đã có bài diễn văn đầy thuyết phục về hòa bình cho nhân loại:

“Tôi xin lỗi. Tôi không muốn làm một đại đế. Đó không phải là công việc của tôi. Tôi không muốn thống trị hay chinh phạt ai cả. Trong khả năng của mình, tôi muốn giúp đỡ mọi người — Do-thái, không Do-thái, da đen, da trắng.

Tất cả chúng ta đều muốn giúp đỡ nhau. Con người là như thế. Chúng ta muốn sống vì niềm vui của nhau — không phải vì nỗi khốn khổ của nhau. Chúng ta không muốn thù ghét và khinh bỉ nhau. Thế giới này có đủ chỗ cho mọi người và quả đất tốt lành này thì giàu có và có thể nuôi sống mọi người.

Con đường của sự sống có thể là tự do và đẹp đẽ, nhưng chúng ta đã đánh mất con đường ấy. Sự tham lam đã đánh độc tâm hồn con người, đã vây hãm thế giới trong sự oán thù, đã xua chúng ta dấn bước vào sự lầm than và đổ máu. Chúng ta đã phát triển tốc độ, nhưng chúng ta đã giam hãm chính mình. Máy móc đáng lẽ mang đến cho chúng ta sự dư dật, thì lại khiến chúng ta đói rách. Sự hiểu biết của chúng ta đã làm chúng ta trở nên chua cay; sự khôn khéo của chúng ta đã làm chúng ta trở nên khắc nghiệt. Chúng ta suy nghĩ quá nhiều và cảm nhận quá ít. Hơn cả máy móc, chúng ta cần tình người. Hơn cả sự khôn khéo, chúng ta cần sự tử tế và sự dịu dàng. Không có những phẩm tính này, cuộc sống sẽ trở nên cuồng bạo và chúng ta sẽ đánh mất tất cả”[2].

Tóm lại, từ những đặc điểm trên, ta thấy rằng hề là một nhân vật chức năng có vai trò quan trọng cả trong nghệ thuật lẫn trong đời sống. Các đặc trưng của nhân vật hề khiến hắn tách biệt hoàn toàn với phần còn lại của thế giới. Thông qua nhân vật hề, người nghệ sĩ có được một phương tiện phản ánh hiện thực rộng lớn và mạnh mẽ, bằng tiếng cười đã tự do bày tỏ quan điểm, kiến giải và dự báo hiện thực cuộc sống.

[1] Ban biên tập NXB Trẻ,“Nước chanh và Socôla: Hai cái nhìn về nước Mỹ”, phụ lục Forrest Gump, tr 332.

[2] Nguồn:
 http://tienve.org/home/literature/viewLiterature.do?action=viewArtwork&artworkId=8974

Đọc toàn bộ các chương của tiểu luận văn học Khái Luận Về Thằng Hề Trong Văn Hóa Thế Giới của Duy Trần. 
Duy Trần, Đại Học Quốc Gia Tp.HCM, một người nghiên cứu tarot tại Tp.HCM.
DMCA.com Protection Status
Bài viết "Đặc Trưng Trình Diễn Của Biểu Tượng Thằng Hề (Chương V, Khái Luận Về Thằng Hề Trong Văn Hóa Thế Giới)" có bản quyền, được bảo vệ bởi DMCA. Bất kỳ hình thức sao chép lại ở các trang khác mà không tuân thủ các điều khoảng sử dụng của chúng tôi sẽ được thông báo đến DMCA để thực hiện gỡ bỏ khỏi hệ thống tìm kiếm của Google và Bing. Truy cập DMCA.COM để biết thêm về các biện pháp trừng phạt do vi phạm bản quyền nội dung số.
Trang chủ